HOMMAGE
AAN EEN GROOT
BOSSCHENAAR
Christophorus
oprukten en door de bewoners van de Westelijke ge
bieden werden beschouwd als duivels (dit verklaart het
regelmatig voorkomen van de Turkse halve maan bij
groepen duivels, op duivelse vlaggen en burchten) en
doordat men in aanraking was gekomen met de ge
volgen van het buskruit, waartegen de dikke vesting
muren der steden en burchten niet bestand waren.
In die tijd werden er, ook door Jeroen Bosch,
vele schilderijen van het Laatste Oordeel gemaakt,
waarbij vooral de hel met al zijn verschrikkingen een
belangrijke plaats toebedeeld kreeg.
Toch is het niet juist Jeroen Bosch alleen te beschouwen
i als „schepper der duivels", al is hij daardoor wel het
meest bekend geworden.
Zijn oeuvre moet zeer omvangrijk geweest zijn, doch
vele van zijn werken zijn verloren gegaan tengevolge
van branden, de Beeldenstorm, verwaarlozing, onvol
doende onderhoud enzovoorts. Een ander gedeelte bleek
bij nader onderzoek afkomstig van kopiisten en/of leer
lingen, zoals Alaert du Hameel (bouwmeester van de
St. Jans Kathedraal te Den Bosch en vriend van Jeroen
Bosch), Jan Mandijn, Pierre Muys, Hieronymus Cock
en vele anderen. Zo kon het voorkomen dat van alle
ongeveer vijftig aanwezige schilderijen op de recente
expositie er slechts een tiental zonder twijfel aan Bosch
kan worden toegeschreven.
Maar onder deze stukken zijn er enkele waar géén of
slechts één duivelse figuur op voorkomt en van een
ongelooflijke schoonheid en innigheid zijn. Daaruit blijkt
dat Bosch ook nog wel eens aan iets anders dan duivels
dacht.
Hij was zeer bedreven in het uitbeelden van spreek
woorden, woordspelingen en gezegden uit de volkstaal.
Dit is niet zo vreemd als het wel lijkt. Een voorliefde
voor afbeeldingen, die een woord voorstellen, vindt men
reeds in de Nederlandse geslachtswapens der 13e en 14e
eeuw en uit het eind der 15e eeuw zijn twee handschrif
ten bekend met 170 verschillende rebussen. Het publiek
uit die dagen heeft zijn raadseltjes dan ook ongetwij
feld begrepen en gewaardeerd.
Er wordt verondersteld, dat hij bij de aanvang van zijn
loopbaan het meest van de middennederlandse en
Vlaamse miniatuurschilders heeft geleerd. Van huis uit
illustrator overlaadt hij zijn schilderijen met kleine
scènes. Zijn voorkeur gaat uit naar een onnatuurlijk
hoge horizon, zodat hij voor zijn voorstellingen een
groot vlak kon benutten. Tegelijk echter schildert hij
dan een schitterend landschap op de achtergrond, dat
dikwijls op zich zelf al een kunstwerk is. Vooral op zijn
schilderij St. Christoffel is de kleur van dit landschap,
dat van onder naar boven de nuances geelgroen naar
turkoois vertoont een schitterend contrast met de kleu
ren rood van de mantels van St. Christoffel en het
Jezuskind.
Ook probeert hij, zoals vele tijdgenoten, de avond, de
duisternis uit te beelden door middel van scherpe licht
effecten als branden en vulkanen.
Hij moet zeer zijn getroffen door het kluizenaarsleven
en in het bijzonder door St. Antonius en St. Hierony
mus, die hij verschillende malen ongenaakbaar voor
heksensabbath en demonische verleidingen afbeeldt.
Persoonlijk waardeer ik zijn schilderijen het meest om
de schoonheid en de intimiteit, soms ook het sarcasme
dat er uit spreekt. Om u enkele te noemen: St. Johannes
op Patmos en het tafelblad met de Zeven Hoofdzonden
(tot mijn spijt beide niet op de tentoonstelling aan
wezig) de „Ecce Homo", de verschillende Kruisdra-
gingen" en „Doornenkroning", de z.g. genre-stukken
als „Keisnijding", „Goochelaar" en voor mij de mooiste
„De Verloren Zoon" of ook „De Landloper" genaamd.
Het laatstgenoemde paneel wordt door de meeste kunst
kenners beschouwd als een van zijn laatste werken. Op
de voorgrond loopt een berooid en armoedig man, links
op de achtergrond staat een nogal „louche" huis, waar
het zwaantje uithangt. Met „zwaantjes" werd publieke
18
