Naaktloper Jeroen
in „Het land van Maas en Waal"
De schilder Jeroen Bosch.
(Foto uitgeverij Bruna)
scheidene vragen open. Was hij een
schilderende profeet of mogelijk een
rebel, gekant tegen de kerk? Gebruikte
hij verdovende middelen, al was er toen
geen LSD? Was hij een provocerende
naaktloper, aangezien nudisten ook in
die tijd voorkwamen? Was hij misschien
zomaar een braaf katholiek man, die
meer dan andere schilders het vermogen
had, zijn angstgevoel in realiteit om te
zetten? Algemeen wordt aangenomen,
dat hij gebruik gemaakt zou hebben van
verdovende middelen. In de Middeleeu
wen waren bij kloosterlingen en alchi
misten talrijke middelen bekend om hal
lucinaties op te wekken. Het gebruik
van bilzekruid gaf je het gevoel te kun
nen vliegen; het is bekend dat dit goed
je een zeer sterke werking had en veel
door heksen gebruikt werd. Naar alle
waarschijnlijkheid heeft Jeroen er op
grote schaal gebruik van gemaakt. Op
talloze schilderijen komen vliegende
mensen voor, die hij alleen maar door
middel van bilzekruid zo scherp kon no
teren. Een feit is, dat Jeroen weer in is,
misschien ook omdat vandaag de dag
het gebruik van verdovende middelen
weer in zwang is. De LSD-gebruiker of
marihuanaroker krijgt immers gelijksoor
tige visioenen als Jeroen Bosch voor
ons vereeuwigde. Zijn persoon is en
blijft moeilijk te doorgronden.
Wat van hem over is, zijn zijn werk
stukken, waardoor we in de meest won
derlijke situaties terecht komen. We zien
wandelende reuzenoren, keverachtige
menswezens, brandende, vliegende ste
den, uitgeholde mensen groeiend op bo
men. Verder zien we de meest onzinnige
kruisingen van dieren, bijvoorbeeld een
kameel met een insectenkop, reptielen,
monsterachtige wezens, duivels in ver-
Jheronimus of Jeroen Bosch is vreselijk
in. Boudewijn de Groot heeft hieraan
voor een belangrijk deel „schuld". Die
schuld werd terecht beloond met een
gouden plaat.
Wie is die vreemde kabouter uit de
Middeleeuwen, die ons doet besluiten in
1967 een plaat, geïnspireerd op zijn
schilderijen, te kopen?
Jeroen Bosch is geboren in 's Hertogen
bosch in het jaar 1453. Hij trouwde in
1484 met de patriciërsdochter Aleid
Brants van der Meervenne. Door dit hu
welijk kwam hij in het bezit van het
landgoed Rode bij Oirschot.
Hij was lid van de Broederschap van
Onze Lieve Vrouwe van Den Bosch,
een vreemde en illustere broederschap
die in 1318 werd opgericht. Na een tijdje
werd hij benoemd tot zwanenridder.
Eens per jaar werd door dit gezelschap
een zwaan verorberd. De blanke lang
hals werd in die tijd als heilig be
schouwd. Jeroen Bosch heeft zijn hele
leven in Den Bosch gewoond, waar hij
in 1516 stierf.
Buiten de opdrachten, die hij van stad
genoten ontving, kreeg hij van Philips
de Schone opdracht tot het maken van
„Het laatste oordeel". Het was Philips
de Tweede, de katholieke koning, die
een verwoed verzamelaar werd van het
zo fantasierijke werk van Jeroen. Door
Het vermoedelijke woonhuis van Jeroen Bosch.
de hobby van deze koning is nog steeds
het grootste aantal van zijn schilderijen
in Spanje. In de beroemde verzameling
van Kardinaal Grimari in Venetië be
vonden zich eveneens schilderijen van
Jeroen Bosch. Ook Margaretha van
Oostenrijk, landvoogdes van de Neder
landen, bezat werk van hem.
Voor de Sint-Jan in Den Bosch ontwierp
hij ramen en grote panelen. Jammer is
het, dat het grootste deel tijdens de
beeldenstorm vernietigd werd. Thans
zijn in totaal 61 schilderijen van Jeroen
over. In 15 gevallen wordt getwijfeld aan
de echtheid.
Vele schilders na hem hebben getracht
zijn werk na te bootsen. Geen van deze
schilders bleek echter in staat dit te
doen. Alleen Bosch beschikte over dat
geheimzinnige, waarin hij door niemand
geëvenaard kon worden. Het is verba
zingwekkend hoe hij de techniek van
het schilderen met olieverf meester was;
op elke centimeter varv zijn werk ge
tuigt hij hiervan. Met Jan van Eijck be
hoort hij tot de eenzame groten uit die
tijd.
In welke tijd een bepaald werkstuk ge
schilderd is, blijkt moeilijk te achter
halen, aangezien Jeroen geen enkel
werkstuk heeft gedateerd. Algemeen
wordt aangenomen, dat de stukken die
in onderwerp en stijl het meest traditio
neel zijn, ook het oudst zijn. De schilde
rijen die vrijer van opvatting zijn en
meer met doorzichtige tinten geschilderd
werden, rekent men tot zijn latere werk.
De plaats, die Jeroen Bosch in de Ne
derlandse schilderkunst inneemt, is be
slist uniek te noemen. Niet alleen omdat
hij wat gedachtenwereld betreft verschil
de met de kunstenaars van zijn tijd,
maar ook door zijn haast krankzinnige
fantasie. De realiteit werd door Bosch
omgezet in een eigen vormentaal waar
in fantasie en natuurobservatie met el
kaar vermengd zijn. Hoe subliem hij
voor ons wreedheden, duivel, angst, pijn
en hel tot realiteit maakte, is haast be
angstigend. Zeer zeker moet hij een
enorme indruk op zijn tijdgenoten ge
maakt hebben, die hem waarschijnlijk
als realist van het bovennatuurlijke za
gen. Bij Jeroen Bosch proef je de mid
deleeuwse sfeer, waardoor hij gerang
schikt werd bij de primitieven. De pri
mitieven zijn de schilders die omstreeks
de Middeleeuwen schilderden en waar
van Jeroen een der laatsten was. Het
woord primitief moet echter niet te let
terlijk genomen worden, het duidt enkel
op de tijd waarin deze schilders leefden.
Over zijn persoon als mens blijven ver-
