Wat is industriële
vormgeving
1. Met machines mooie dingen maken
Anderhalve eeuw geleden werden alle gebruiksvoorwerpen
nog uitsluitend met de hand gemaakt. Je kunt je dat
haast niet meer voorstellen. Elk verbruiksartikel was een
ambachtsprodukt, een tafel, een pomp, een jas, maar ook
een rijtuig en ieder stuk gereedschap. Het ging allemaal
door de hand van ervaren vaklui en doorgaans werden
ze vervaardigd volgens eeuwenoude, beproefde methodes.
Daarbij waakten overgeleverde standregelen over de
kwaliteit en de afwerking. De ambachtslieden waren
georganiseerd in gilden, welke grote zorg besteedden aan
de beroepsopleiding. Maar vooral eisten zij de aflevering
van een kwaliteitsprodukt.
Een boor is maar een boor, maar past de moderne
(links) niet beter in een hedendaagse werkplaats en
bij mensen van vandaag dan die andere? En zal ze
daarom niet eerder worden gekocht?
Toen de stoommachine was uitgevonden kwam daarin al
gauw verandering. Betrekkelijk kort tevoren waren
bovendien de gilden opgeheven. De gebruiksartikelen
werden nu meer en meer met de machine vervaardigd.
Dat ging veel vlugger. Ook ongeschoolden konden die
machines bedienen. Zo konden de artikelen aanmerkelijk
goedkoper worden aangeboden, wat meetelde, vooral
waar de kwaliteit wat minder was.
Eigentijdse ornamenten
Bekommerde de industrie er zich nu in het geheel niet
om hoe haar produkten er uitzagen? Dat is beslist niet
waar. De handel was immers vrij, er kwam meer concur
rentie. Dat zette aan tot verfraaiing. Iedere fabriek bracht
toch wel graag een artikel op de markt met een aantrek
kelijk uiterlijk. Dat verkocht beter. Maar het bedrijfs
leven ging daarbij te veel uit van het uiterlijk alleen. Het
poetste de produkten van de machine op, versierde ze
met eigentijdse ornamenten. Op die manier trachtte het
zijn massaprodukten telkens aan te passen aan de nieuwe
stijl en de heersende smaak.
Het eerste telefoontoestel was een zwart vierkant geval
met een soort spreekbuis, doch versierd met verguld
ijzeren krullen. Later werd het een langwerpig kastje,
waaraan de hoorn kon hangen en dat aansloot bij de
lambrizering van de kantoorinrichting. Weer later, toen
de kiesschijf was uitgevonden, werd het toestel weer meer
vierkant. Het kreeg toen echter afgeronde vormen. Het
zelfde, tot op zekere hoogte, met de naaimachine en de
schrijfmachine. En hoe potsierlijk zagen er de eerste
kolenhaarden uit. Althans volgens onze hedendaagse
opvattingen.
Terug naar beter ambacht?
Niettemin was het zeker niet veel moois, wat de industrie
in een steeds sneller tempo maakte. Er kwam veel smake
loze rommel op de markt: te veel werd er gelet op het
praktische doel, zonder meer. Met die goedkope massa
produkten bedierf de industrie bovendien in ruime kring
de goede smaak. Men ging soms iets moois lelijk vinden
en iets lelijks mooi, onder de invloed van de reclame en
de verkoopcampagnes. Want dat laatste was toch het
nieuwste snufje van een machtig bedrijf met knappe
tekenaars.
Al in het midden van de vorige eeuw rees er verzet tegen
die wansmaak, vooral in Engeland. Tegenover het lelijke
industrieprodukt stelde men de voornaamheid en het
karakter van het ambachtelijke werkstuk. Een geleerde
als John Ruskin en de dichter William Morris ijverden
dan ook voor een herstel van het handwerk. Dat was
in eerste aanleg niet verkeerd. Het ambacht verdient het
zeker zijn plaats in de moderne samenleving te behouden.
Op het grensgebied tussen het handwerk en de kunst zal
de bekwame beoefenaar van het scheppende ambacht
onontbeerlijk blijven. Het betere produkt, vooral voor de
woninginrichting, zal stellig ook in de toekomst met de
hand worden gemaakt. Maar waar zij een algehele
terugkeer wilden naar het handwerk en zich niet alleen
keerden tegen het produkt van de machine, doch ook
tegen de machine zelf, gingen zij bepaald te ver, zij
wilden de klok terugzetten. Dat ging nu eenmaal niet.
De machine draaide en bleef draaien. De industriële
massaproduktie had haar vaste plaats gekregen. Die
plaats zou alleen nog maar belangrijker worden.
Het produktieproces van de industrie werd, ondanks dat
verzet, niet alleen versneld, maar wezenlijk ook ver
beterd. Vooral de laatste halve eeuw werd de kwaliteit
van heel wat produkten sterk opgevoerd. In verscheidene
6
